U periodu od 17. do 28. jula 1993. godine, na području bugojanske općine vođena je odlučujuća bitka za opstanak Bošnjaka Bugojna i legalnih institucija Republike Bosne i Hercegovine, a tokom ovog perioda, ustaški teroristi su pobili 54 nevinih civila.

Snage tzv. Hrvatskog vijeća obrane (HVO) Bugojno, inspirisane idejom instaliranja vlasti paradržavne tvorevine “Hrvatske Republike Herceg – Bosna” (“HR HB”) i na području bugojanske općine i u konačnom pripajanju ovih prostora Republici Hrvatskoj (RH), 17. jula 1993. godine su otpočele otvorenu agresiju na Bošnjake Bugojna, njihovu imovinu i sve ono što je na ovim prostorima predstavljalo državu, odnosno Republiku Bosnu i Hercegovinu.

U odlučujućoj bitki za odbranu života ljudi, njihove imovine, grada i općine Bugojno, pa u krajnjem i države BiH, snage Armije i MUP RBiH, potpomognute svima onima kojima je RBiH bila u srcu, uspijevaju nakon teških i neprekidnih jedanaestodnevnih borbi da zaustave agresiju tzv. HVO, da poraze i protjeraju snage tzv. HVO lojalne paradržavnoj tvorevini “HZ HB” i Republici Hrvatskoj, sa prostora općine Bugojno. U toku realizacije agresorskih ciljeva – podčinjavanja Bošnjaka vlasti paradržavne tvorevine “HZ HB”, odnosno njihovom “eliminiranju” sa ovih prostora, vojne i policijske formacije HVO Bugojno su počinile mnogobrojne i raznovrsne zločine nad Bošnjacima Bugojna. Najteži i najmnogobrojniji zločini su počinjeni u naseljima Vrbanja, Donjići i Čaušlije.

U naselju Vrbanja ubijeno je 45 lica – Bošnjaka, žena i muškaraca, uglavnom civila, starosti od 19 do 82 godine. Tada su ustaški teroristi pobili sljedeće civile:

Hamdija Alić, Hašim Alić, Raif Cetin, Ahmet Čizmo, Zenuh Čizmo, Zahid Čizmo, Emina Delić, Hajrudin Delić, Sulejman Delić, Refik Elkaz, Džemal Grižić, Rabija Grižić, Vehab Habibović, Sulejman Hadžibegović, Smail Hodžić, Mujo Hozić, Mirsad Huskić, Hajrija Karagić, Hatidža Karagić, Sadik Karagić, Samir Karagić, Nazif Krkić, Emin Ledenko, Sead Mastalić, Esad Mušić, Nermin Nuhić, Almir Šehić, Selmir Šehić, Elvedin Šeho, Amir Šošić, Muharem Šušić, Ekrem Talić, Mesud Talić, Senad Talić, Senad Teskeredžić, Sanija Učanbarlić, Đulsa Ugarak, Rabija Ugarak, Juso Velagić, Muharem Velagić, Nuhan Velagić, Razija Velagić, Sadik Velagić, Sulejman Velić i Nedžad Zulić.

Ubistva su izvršena pojedinačno i masovno. Tijela su pronalažena u masovnim grobnicama, ali i na pojedinačnim lokacijama. Masovne grobnice su otkrivene na livadi vlasništvo Fehke Velagića, pored putne komunikacije Bugojno – Gornji Vakuf, na livadi vlasništvo Mustafe Čolića, dvije masovne grobnice, ispod bazena za vodu i neposredno uz makadamski put. Masovna grobnica je otkrivena i u rejonu Bagarića gaja, a rijeka Vrbas je takođe predstavljala svojevrsnu masovnu grobnicu, jer su u i oko rijeke pronađena tijela 11 žrtava zločina. Gotovo na svim žrtvama zločina, uočeni su tragovi zlostavljanja prije smrti, odnosno tragovi masakriranja tijela nakon smrti. U kakvim su mukama tada umrli mnogi Bošnjaci, nama vjerovatno nikad neće biti poznato.

I u naselju Donjići, u blizini ATP “Špedicija” i Prve osnovne škole (tada OŠ “Vojin Paleksić”), je počinjen masovni zločin nad Bošnjacima. Pripadnici I bojne 104. HVO brigade “Eugen Kvaternik” ubili su šestoro Bošnjaka. U ovom naselju su ubijeni:

Bahrija Ćatić, Fahrudin Ćatić, Sulejman Fuka, Fahrija Haračić, Nejra Ramić i Nusret Ramić.

Njihova tijela, u nekoliko slučajeva i masakrirana, pronađena su, uglavnom, na mjestima ubistva.

U naselju Čaušlije, u rijeci Vrbas, pronađena su tijela trojice ubijenih Bošnjaka, civila starije dobi:

 Nusret Ćatić, Sead Ćatić i Huso Husić.

Na tijelima žrtava su bili vidljivi tragovi teškog fizičkog zlostavljanja prije smrti.

Pored zločina ubistva, pripadnici HVO Bugojno su veći broj Bošnjaka zatočili u logoru u Motelu “Akvarijum”. Zatočeni Bošnjaci, njih 45, među kojima i djeca od dvije godine, žene i starije osobe, bili su žrtve različitih oblika zlostavljanja. Svi su bili izloženi psihičkom zlostavljanju, prisiljavani da posmatraju fizičko zlostavljanje ostalih zatočenika, da pjevaju ustaške pjesme, prijećeno im je smrću, a posebno su iznurivani glađu i žeđu. Veći broj zatočenih Bošnjaka je fizički zlostavljan – premlaćivan, kao i odvođen na prisilni rad na linije fronta između Armije RBiH i HVO. Od svih zatočenika je opljačkana sva imovina koju su posjedovali. Neki su od posljedica zlostavljanja umrli nedugo nakon oslobađanja iz logora, a mnogi i danas osjećaju posljedice fizičkog zlostavljanja.

Nemoguće je ne spomenuti i silovanje jedne zatočene Bošnjakinje, počinjeno od strane većeg broja pripadnika tzv. HVO Bugojno u više navrata.
I Bošnjaci prisiljeni na predaju snagama I bojne 104. HVO brigade “Eugen Kvaternik”, u naselju Donjići, bili su izloženi fizičkom i psihičkom maltretiranju. Prisiljavani su da drže ruke na vrelim zidovima prethodno zapaljenih kuća, a u slučaju pomjeranja bili su udarani.
Kako životi Bošnjaka, tako je i njihova imovina bila predmet činjenja zločina od strane zločinaca iz tzv. HVO Bugojno. U naselju Vrbanja, gdje su zločinci provodili politiku potpunog uništenja Bošnjaka i njihove imovine, namjerno je uništeno ili oštećeno preko 95 % stambenih i pratećih objekata, a materijalna šteta je procijenjena na više od 6,5 miliona KM. Zločinci nisu samo uništavali bošnjačku, već i društvenu imovinu. Da bi uništili dokaze o počinjenim zločinima, neposredno pred povlačenje sa teritorije Bugojna, minirali su i zapalili Vilu “Gorica” i Motel “Akvarijum”. Materijalna šteta na ovim objektima je procijenjena na 6, 5 miliona KM. Na kraju, možemo zaključiti da su snage tzv. HVO Bugojno počinile brojne zločine nad Bošnjacima Bugojna, ubijali su ih, zarobljavali, držali u zatočeništvu, zlostavljali, silovali, pljačkali, uništavali njihovu imovinu, a sve sa ciljem njihovog potpunog uništenja na prostorima Bugojna.

Iako je Državna agencija za istrage i zaštitu (SIPA) još 2007. kompletirala cijeli slučaj, a Haški tribunal davno dostavio predmete pod oznakom A za devet pripadnika tzv. HVO zbog zločina počinjenih na teritoriji bugojanske općine (što znači da postoji osnov za njihovo procesuiranje), za zločin u Vrbanji odgovarao je jedino Slavko Šakić koji je, nakon sporazumnog priznanja krivice, osuđen na kaznu od osam i po godina. Nažalost, dvadeset godina je moralo da prođe, a da se skoro ništa ne uradi po pitanju kažnjavanja izvršilaca zločina. Po navodima žrtava, ostali neprocesuirani zločinci su: Vlado Šoljić, Anto Bagarić, Ivica Lučić, Franjo Bodrušić, Anto Bijader, Ivica Pavić, Mario Crnac i Zlatko Zelić.

U vremenskom periodu od 23.- 28.07.1992. godine, a u okviru širokog i sistematičnog napada paravojnih formacija četničee vojske i policije izvršen je niz zločina protiv bošnjačkog stanovništva sela Zecovi, općina Prijedor, Ovi zločini uključuju ubistva, mučenja, silovanja i druge torture, kao i pljačku i uništavanje imovine Bošnjaka u spomenutom selu, kao krivična djela koja su učinjena u okviru djela progona bošnjačkog stanovništva.

Samo u zaseoku Gradina, dana 25. jula, u toku spomenutog napada, ubijeno je 29 civila. Tog dana u jednoj od kuća u zaseoku Gradina se tada krilo više od 30 osoba. U jednom momentu se čula pucnjava, te glas ispred kuće koji je rekao da svi izađu vani. Jedna od žena u kući je izašla i rekla da se u kući nalaze samo žene i djeca ali uprkos tome vojnici su rekli da svi izađu vani. Tamo su stajali četnički teroristi sa maskama, dok su iz kuće izlazile žene i djeca. Nije prošlo puno, a spomenuti zamaskirani koljači su već počeli paljbu. Ništa se nije čulo osim pucnjeva i vriske žena i djece. Pucnjava se nastavila sve dok krvnici nisu vidjeli da svi leže na zemlji, a jedan od njih je pištoljem pucao u one za koje je mislio da su živi. Nakon toga zločinci su se uputili prema kući jednog komšije, te nakon što su se uvjerili da su sve poubijali, otišli su ka susjednom selu.

U ovom napadu četničkih terorističkih formacija, ukupno je ubijeno više od 150 žrtava, a tijela većeg broja ubijenih su pronađena prošle godine u masovnoj grobnici Tomašica, dok se za tijelima više desetina ostalih žrtava još uvijek traga.

U novembru 2014. godine, neki od optuženih za ove zločine su i uhapšeni: Dušan Milunić zvani „Bizon“, Radomir Stojnić zvani „Grom“, Radovan Četić zvani „Rade“, Zoran Stojnić, Željko Grbić zvani “Mali Cule“, Ilija Zorić, Zoran Milunić, Boško Grujičić, Rade Grujčić, Uroš Grujčić, Rajko Grbić zvani „Patak“ i Rajko Gnjatović zvani „Aćim“. U okviru ovog predmeta osumnjičeno je još šest osoba, a za tri osobe koje se duže vrijeme nalaze van granica teritorije BiH, slijedi raspisivanje međunarodnih potjernica, dok je još jedno lice privedeno takođe u novembru 2014. godine, iz KPZ Foča.

Osumnjičeni se terete za ubistva, mučenja, silovanja i druge torture, pljačku i uništavanje imovine Bošnjaka u selu Zecovi opština Prijedor, kao i za krivična djela koja su učinjena u okviru djela progona bošnjačkog stanovništva sa područja sela Zecovi.

Prenosimo spisak 141 žrtve koji nije konačan:

1   HOPOVAC AGANA RAIF 1942

2   HOPOVAC RAIFA RAZIM 1967

3   HOPOVAC RAIFA RASIM 1972

4   HOPOVAC SMAILA HAMDIJA 1947

5   HOPOVAC KEMALA RAMIZ 1961

6   HOPOVAC KEMALA NEDŽAD 1972

7   HOPOVAC KEMALA NIJAZ 1966

8   HOPOVAC MAHE NAIL 1930

9   HOPOVAC IBRAHIMA AJKA 1934

10 HOPOVAC IBRAHIMA HAJRA 1962

11 HOPOVAC ISMETA ADIS 1986

12 HOPOVAC ISMETA IBRAHIM 1984

13 HOPOVAC HUSE HAJRUDIN 1971

14 HOPOVAC HAMZE FIKRET 1970

15 HOPOVAC MIRALEMA FIKRET 1966

16 HOPOVAC MIRALEMA REJHAN 1964

17 HOPOVAC HILMIJE ZEKIR 1963

18 HOPOVAC RASIMA SEJAD 1956

19 HOPOVAC RASIMA MESUD 1965

20 HOPOVAC ASIMA JASIM 1972

21 HOPOVAC ASIMA HUSEIN 1956

22 HOPOVAC ĆAMILA HAMED 1953

23 HOPOVAC ĆAMILA MEHMED 1946

24 HOPOVAC SAMEDA AZIZ 1967

25 HOPOVAC SAMEDA ISMET 1964

26 HOPOVAC SAMEDA SAID 1960

27 FERIZVOVIĆ VEHBIJE HUSEIN 1956

28 FERIZOVIĆ FEHIMA VEHIB 1964

29 FERIZOVIĆ FEHIMA SABAHUDIN 1971

30 FERIZOVIĆ VEJSILA ERMIN 1970

31 FERIZOVIĆ VEJSILA TOFIK 1963

32 FERIZOVIĆ BESIMA ARMIN 1972

33 HUJIĆ HASANA DERVIŠ 1955

34 HUJIĆ BEHLILA MEHO 1967

35 HUJIĆ BEHLILA RIFET 1963

36 HUJIĆ BEHLILA REFIK 1958

37 HUJIĆ ALMAZA HASAN 1970

38 BRDAR MEHMEDA SMAIL

39 BRDAR HASE DJULEJMAN

40 BRDAR OSMANA ZAIM 1952

41 BRDAR IBRAHIMA MESUD

42 BRDAR SALIHA SULJO 1930

43 BRDAR SALIH

44 BRDAR EMINA ZIKO 1961

45 BRDAR 0SMANA IBRO

46 BRAKIĆ FAZLIJE RAMIZ

47 BRAKIĆ BEGE NAZIF 1943

48 BRAKIĆ AGANA BAJRO 1941

49 BRAKIĆ BAJRE FEHIM 1962

50 BRAKIĆ HUSKE MEHMED 1937

51 BRAKIĆ MEHMEDA MUHAMED 1971

52 BRAKIĆ AGANA BEGAN 1964

53 BRAKIĆ AGANA IDRIZ 1938

54 BRAKIĆ AGANA ADEM 1954

55 BRAKIĆ ARIFA IRFET 1965

56 BRAKIĆ ARIFA JUSO 1972

57 BRAKIĆ ARIFA REDŽO 19

58 BRAKIĆ REDŽE DAMIR 1971

59 ČAUŠEVIĆ ALE RAMIZ 1956

60 ČAUŠEVIĆ ALE RAZIM 1959

61 ČAUŠEVIĆ SEJFE FIKRET 1962

62 ČAUŠEVIĆ SEJFE HAMED 1965

63 ČAUŠEVIĆ ALE VAHID

64 ČAUŠEVIĆ FEHIMA ZIKRET 1964

65 ČAUŠEVIĆ FEHIMA EKREM 1962

66 HODŽIĆ RIFETA ZIKRET 1964

67 HODŽIĆ RIFETA MEHMED 1966

68 HODŽIĆ MUJE JASIM 1942

69 HODŽIĆ JASIMA JASMIN 1964

70 HODŽIĆ JASIMA NIHAD 1973

71 BAČIĆ IMŠIRA MEHO 1951

72 BAČIĆ MEHE SUDBIN 1975

73 BAČIĆ IMŠIRA AHMET 1952

74 BAČIĆ IBRAHIMA IZET 1958

75 BAČIĆ IBRAHIMA ISMET 1961

76 BAČIĆ DERVIŠA RAHIM 1938

77 KAHTERAN EJUBA ŠEFIK 1957

78 KAHTERAN MUJE ŠABAN 1929

79 KAHTERAN ŠABANA ILIJAZ 1961

80 KAHTERAN MEHE SIFET 1958

81 TATAREVIĆ ĐULAGE FEHRET 1954

82 TATAREVIĆ ĐULAGE JASIM 1948

83 TATAREVIĆ HUSE ENES 1958

84 TATAREVIĆ HUSE ŠABAN 1947

85 TATAREVIĆ HUREMA SULJU 1947

86 TATAREVIĆ SULJE AMIR 1974

87 TATAREVIĆ BAJRE RAMIZ 1957

88 DŽANANOVIĆ SAFE SENAD 1966

89 DŽANANOVIĆ HAKIJE KEMO 1957

90 DŽANANOVIĆ HAKIJE SULJO 1952

91 DŽANANOVIĆ DERVIŠA ZLATA

92 DŽANANOVIĆ JAKUPA ŠABAN 1920

93 DŽANANOVIĆ JAKUPA IBRAHIM 1943

94 HAMULIĆ REDŽE MEHMED 1955

95 OMANOVIĆ IBRAHIMA ALMIR 1962

96 BAČIĆ SALIHA ŠAHA 1928

97 BAČIĆ KARANFILA IBRAHIM 1927

98   BAČIĆ ABIDA ŠEHRIJA 1940

99   BAČIĆ HASANA REFIK 1967

100 BAČIĆ LATIFA ŠIDA 1946

101 BAČIĆ SALKE ZIKRET 1976

102 BAČIĆ SALKE SABAHUDIN 1979

103 BAČIĆ SALKE ZIKRETA 1982

104 BAČIĆ MEHMEDA ASIMA 1969

105 BAČIĆ REFIKA REFIKA 1987

106 BAČIĆ IDRIZA MINKA 1959

107 BAČIĆ FIKRETA NERMIN 1979

108 BAČIĆ FIKRETA NERMINA 1986

109 BAČIĆ HUSEINA ENISA 1960

110 BAČIĆ DJULEJMANA JASMIN 1984

111 BAČIĆ DJULEJMANA SEMIR 1987

112 BAČIĆ ENIZA ERNA 1970

113 BAČIĆ ŠEFIKA ERNEST1989

114 BAČIĆ ŠEMSE ZIBA 1930

115 BAČIĆ DEDE DJULA 1957

116 BAČIĆ FERIDA ELVISA 1981

117 BAČIĆ FERIDA FERIDA 1979

118 HOROZOVIĆ MUHAREMA HAŠIJA

119 HOROZOVIĆ IBRAHIMA RAMIZA 1960

120 HOROZOVIĆ MESUDA NERMINA 1976

121 HOROZOVIĆ MESUDA NERMIN 1981

122 SEFEROVIĆ GOPA

123 KAHTERAN EMINA FATIME 1938

124 BURNIĆ REDDŽE FUAD 1955

125 TATAREVIĆ ŠABANA EDIN 1968

126 TATAREVIĆ ŠABANA ELVEDIN 1969

127 TATAREVIĆ HASANA IBRAHIM 1935

128 TATAREVIĆ HASANA MUHAREM 1939

129 TATAREVIĆ MUHAREMA SENAD 1961

130 TATAREVIĆ MUHAREMA SEJAD 1963

131 TATAREVIĆ MUHAREMA NIHAD 1968

132 TATAREVIĆ MUHAREMA ZILHAD 1969

133 TATAREVIĆ MUHAREMA ZIJAD 1972

134 TATAREVIĆ MUHAREMA NISHAD 1974

135 OMANOVIĆ ALE MEHMED 1941

136 OMANOVIĆ ALE HASAN 1950

137 OMANOVIĆ ALE HASIB 1932

138 FEJZULAHI FIKRETA SUAD 1972

139 BEHLIĆ IBRAHIMA RAZA 1962

140 BEHLIĆ REDŽE ALADIN 1980

141 BEHLIĆ REDŽE SENADIN 1983

Pogledajte i jedno od svjedočenja: https://youtu.be/GppMGjX-HfU